We leven in onzekere tijden. Ineens is er een nieuwe ziekte. En met die ziekte komt onzekerheid: hoe besmettelijk is het, hoe dodelijk, waar en hoe wordt het overgedragen, wat zijn effectieve maatregelen en hoe snel kan er een vaccin zijn? Hoe gaan we om met die onzekerheid?
Onlangs was ik een paar maanden ziek. Wat je dan graag wilt is dat de dokter vertelt wat je hebt en je daarna snel beter maakt. Want bij klachten hoort een diagnose en een behandeling. Alleen slechte dokters weten niet wat er aan de hand is, dacht ik als onervaren patiënt. Maar dat bleek veel te naïef. In mijn geval wist de dokter het eerst ook niet. ‘Moet je dan niet een second opinion of naar een universitair centrum?’ kreeg ik vrijwel direct uit mijn omgeving te horen.
Maar ik bleef bij dezelfde dokter. Toen die uiteindelijk een diagnose stelde nam mijn vertrouwen in hem toe en ik voelde me ook direct een stuk beter. Dat heet het Repelsteeltje-effect: een diagnose geeft opluchting – zelfs als je niet vrolijk wordt van de diagnose. Een diagnose geeft duidelijkheid en zekerheid voor de toekomst. Het helpt ook bij het serieuzer genomen worden door je omgeving en geeft erkenning voor je klachten. Ik begrijp nu trouwens ook beter waarom mensen zich bij onverklaarde klachten tot alternatieve behandelaars wenden.
Wat mij in het klein overkwam, gebeurde de afgelopen maanden ook in het groot. Er was ineens een nieuwe ziekte. En met die ziekte kwam onzekerheid: hoe besmettelijk is het, hoe dodelijk, waar en hoe wordt het overgedragen, wat zijn effectieve maatregelen en hoe snel kan er een vaccin zijn? Vragen waarop wetenschappers eerst geen antwoord hadden: ‘we weten het nog niet’. Dat is in de wetenschap heel gebruikelijk, want wetenschap is altijd een zoektocht. Maar zoals ik naïef dacht dat artsen altijd wel een diagnose konden stellen, zo denken veel mensen dat de wetenschap altijd een pasklaar antwoord heeft, of in ieder geval snel zou moeten hebben. Dat dingen onzeker zijn en dat er voor sommige problemen niet direct een oplossing is, vinden we in de huidige tijd van controle, risicomijding en maakbaarheid moeilijk te accepteren. ‘Ik weet het niet’ zien we tegenwoordig als uiting van zwakte en onwetendheid.
Maar als iets onzeker is zijn er altijd wel mensen die wel zekerheid bieden. En als er geen medicijn is zijn er altijd mensen die toch een medicijn aanbieden. Onzekerheid is beangstigend en frustrerend. Zekerheid geeft rust, opluchting en vertrouwen. En als zo’n zekerheid eenmaal heeft postgevat, dan vinden mensen het heel moeilijk om er weer afscheid van te nemen, zeker als het alternatief onzekerheid is. Want je kunt mensen makkelijker voor de gek houden dan ze er van overtuigen dat ze voor de gek gehouden zijn.
Ik voorspel voor de toekomst nog veel meer onzekerheid. Er zullen veelbelovende medicijnen komen die achteraf minder goed blijken te werken. Er zullen vaccins komen die toch teveel bijwerkingen hebben, of te weinig bescherming bieden. Dat is geen falen van de wetenschap, maar simpelweg hoe vooruitgang gedurende de hele geschiedenis van de mensheid heeft gewerkt: met horten en stoten, vallen en opstaan. Ik denk dat we aan die onzekerheid zullen moeten wennen. En ik hoop ook dat we ‘ik weet het niet’ als teken van eerlijkheid en als bron van vooruitgang gaan zien; niet als teken van zwakte.
En ik hoop dat we ons zullen blijven verzetten tegen mensen die zekerheid zeggen te bieden in tijden van onzekerheid. Want het is zoals de Franse filosoof André Gide een eeuw geleden al zei: ‘Geloof hen die de waarheid zoeken, maar twijfel aan hen die haar gevonden hebben’.
